[Tuy duyen]

Tính cộng đồng dân tộc và sự tôn trọng cá nhân

Phần lớn mọi người thường nghĩ rằng, tính cá nhân đối lập với tính cộng đồng; phương Tây có tính cá nhân, trái ngược với phương Đông có tính cộng đồng. Đó là một sai lầm cả về lý luận lẫn thực tiễn. Về lý luận, mọi nền văn hóa đều có cả cặp đặc trưng cộng đồng và cá nhân, nhưng khác nhau ở mức độ và quy mô của cộng đồng. Về thực tiễn, người phương Tây nhấn mạnh việc coi trọng cá nhân nhưng đồng thời coi trọng cộng đồng xã hội; mỗi người đều có ý thức bảo vệ xã hội (không xả rác, bảo vệ động vật, bảo vệ người yếu thế…). Trong khi người Đông Nam Á làm nông nghiệp lúa nước (loại hình văn hóa thiên về âm tính) coi trọng cộng đồng làng xã nhưng đồng thời có tính cá nhân chủ nghĩa nặng, rất tư hữu, ích kỷ. Người Đông Bắc Á làm nông nghiệp khô (trồng mì, kê mạch, cao lương…) coi trọng cộng đồng gia đình. Người Do Thái (Tây Nam Á) chăn nuôi du mục coi trọng cá nhân và đồng thời có tính cộng đồng dân tộc rất mạnh.

Theo kinh Thánh Hebrew (Cựu ước), Moses được Thiên Chúa giao trách nhiệm dẫn dắt đồng bào của mình (khoảng 40 vạn người nô lệ Do Thái) thực hiện cuộc vượt thoát vĩ đại, chạy trốn khỏi Ai Cập, vượt qua Biển Đỏ đi về hướng đông, lưu lạc trong sa mạc 40 năm trước khi đến Miền đất hứa. Thời gian 40 năm lưu lạc trong sa mạc là một cuộc thanh lọc đạo đức, loại bỏ thế hệ từ chối Chúa, rèn luyện thể chất và ý chí để biến một đoàn người ban đầu rất hỗn tạp với tổ chức lỏng lẻo dần dần trở thành một dân tộc đoàn kết chặt chẽ, có bản lĩnh quật cường.

Tính cộng đồng dân tộc cùng với việc coi trọng vai trò cá nhân đã giúp cho người Do Thái có đủ sức mạnh để kiên trì vượt qua sự đối xử phân biệt, sự bức hại của các nước láng giềng, sự hủy diệt của những đạo quân xâm lăng và của các quốc gia nơi họ sống lưu vong; giúp cho các cộng đồng Do Thái dù ở phân tán trên thế giới, cách nhau hàng vạn cây số, trong những điều kiện sống rất khác biệt vẫn duy trì được sự kết nối trong suốt lịch sử, duy trì được sự trao đổi thương mại ở tầm xa, gìn giữ được những tập quán chung với những tư tưởng, phong tục, văn hóa thống nhất nhờ Do Thái giáo. Từ khi tái lập quốc (năm 1948), người Do Thái ở Israel đã tạo dựng nên những Kibboutz2 mỗi ngày một phát triển.

Sự tôn trọng cá nhân là phẩm chất điển hình của loại hình văn hóa thiên về dương tính. Ở người Do Thái, nó được củng cố bởi tính cộng đồng dân tộc. Cá nhân có được tôn trọng thì con người mới phát huy được sức sáng tạo, khoa học - công nghệ mới có thể phát triển.

Người Việt Nam có tính cộng đồng làng xã đi kèm với tính cá nhân chủ nghĩa và rất coi nhẹ vai trò cá nhân. Từ Đổi mới (1986) đến nay, xu hướng ưu tiên cho vai trò cá nhân đang trở nên ngày một rõ nét hơn. Tuy nhiên, theo kết quả cuộc khảo sát của chúng tôi năm 2015 với 5.596 người tham gia, tính cộng đồng làng xã vẫn được 65,9% thừa nhận là một giá trị quan trọng, chiếm vị trí thứ tư trong số các giá trị của người Việt Nam. Số người tham gia cho biết rằng mình coi trọng việc “sống có bản lĩnh, không chạy theo đám đông” mới chỉ chiếm 35,4%. Với tính cộng đồng làng xã mạnh như vậy, việc sống có bản lĩnh, không chạy theo đám đông không phải là dễ; những người có tư duy sáng tạo, dám đề xuất những ý tưởng mới thường dễ bị “ném đá” tập thể. Điều này khiến cho KHCN&ĐMST, trong đó có khoa học xã hội khó bề phát triển.


Phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trên nền tảng văn hóa: Trường hợp dân tộc Do Thái trong so sánh với Việt Nam

GS.TSKH Trần Ngọc Thêm
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP HCM