[LeThanhPhong]

Khái lược Duyên Hệ

Tỳ khưu Chánh Minh

DL 2008 – PL 2552

https://budsas.net/uni/u-chanhminh/duyenhe11.htm

1.1]

Phần I.

Khái lược duyên hệ.

 
Khái lược 24 duyên.

1- Ý nghĩa.

Duyên hệ là mối liên quan (paccayo) giữa các pháp.

Cây có gốc rễ bám vào đất, được tăng trưởng vững mạnh nhờ nước và dưỡng tố trong đất. cây sẽ cho hoa quả.

Cũng vậy, nếu lý duyên khởi (paṭicasamuppāda) được ví như “cây luân hồi”, 

1. có gốc rễ là ái và vô minh, 
   
2. bám vào đất ví như bám vào danh sắc (hay 5 thủ uẩn) thì 
   
3. nước và dưỡng tố trong đất được ví như duyên hệ,
   

giúp cho “cây luân hồi” cho quả luân hồi là thức, danh sắc, sáu xứ, xúc và thọ.

* Paṭṭhāna (pa +căn ṭhā).
Có hai cách giải thích từ Paṭṭhāna.
- Xuất phát từ động từ paṭṭhahati, paṭṭhāna có nghĩa là “vị trí, nơi chốn”, như satipaṭṭhāna (niệm xứ) là “nơi ghi nhận, nơi chú ý”.
Trong tạng Kinh paṭṭhāṇa được dùng theo nghĩa này.

- Xuất phát từ động từ paṭṭhāpeti, thì paṭṭhāna có nghĩa là “sự khởi điểm, sự thành lập, sự dẫn ra”.

Paṭṭhāna trong bộ thứ bảy của Tạng Thắng pháp (Abhidhamma), được dùng theo nghĩa này.

Tiếp đầu ngữ PA, “theo các bản Chú giải Tích Lan có nghĩa là khác nhau (nānappāra). Ngài Ledi Sayadaw giải thích là “chánh yếu”.
Ṭhāna nghĩa đen là trạm. Ở đây ṭhāna được dùng với ý nghĩa là “duyên” (paccaya), tương tự như chữ upakāradhamma (pháp hổ trợ hay pháp nâng đở) [1] .

Paṭṭhāna là “liên quan đến sự thành tựu”. 

1. hoặc “thành tựu thiện pháp”; 
   
2. hoặc “thành tựu ác pháp”, 
   
3. hoặc “thành tựu pháp không thiện cũng không bất thiện”.
   

* Paccaya (duyên) = paṭi + căn I.
Paṭi nghĩa là “hướng về, liên quan”, như paṭimokkha ovāda (lời dạy hướng về giải thoát), (lời dạy liên hệ đến giải thoát”.
Căn I nghĩa là chuyển động, di chuyển, hoạt động.
Paccaya nghĩa là “liên quan đến hoạt động”. Paccaya được dịch là “duyên”.
Sách Thanh Tịnh Đạo có giải thích về paccaya (duyên) như sau:
Paṭicca etasmā etīti paccayo: Nương nhờ nhau để diễn tiến, gọi là duyên”.
- Yo hi dhammo yaṃ dhammaṃ apaccakkhāya tiṭṭhati vā upajjhati vā, so tassa paccayoti vuttaṃ hoti.
“Pháp nào được sinh ra, nương nhờ; không lìa bỏ pháp sinh ra, chúng được gọi là duyên.” [2]
Ví như “mẹ không lìa bỏ con, con không xa lìa mẹ”. Mối quan hệ ấy, gọi là “duyên”.

Duyên có trạng thái như thế nào?
Duyên có trạng thái là nâng đỡ.
Như có Pāli sau:
Upakārakalakkhaṇo = paccayo:
“ Trạng thái nâng đở, gọi là duyên” (sđd).

Những từ ngữ như: Nhân (hetu), lý do (kāraṇaṃ), nguồn gốc (nidānaṃ), căn nguyên (sambhavo), nguồn cội (pabhavo) đều đồng nghĩa với paccaya (duyên).

Nghĩa mở rộng của paccaya là: Nguyên nhân, lý do, nhu cầu cần thiết, nền tảng, ủng hộ, liên quan đến ...

- Paccaya với ý nghĩa “là nguyên nhân”, đôi khi paccaya (duyên) được dùng như hetu (nhân) như:

“Bốn nhân sinh khởi sắc pháp (catubbidho paccayo rūpa) là: 

1. nghiệp (kamma), 
   
2. tâm (citta), 
   
3. khí hậu (utu) [3]  và 
   
4. vật thực (āhāra).
   

Hay: “Cakkhuñca paṭicca rūpe ca upajjāti cakkhuviññāṇaṃ”
“Do mắt liên hệ với các sắc, khởi lên nhãn thức.” [4]
- Paccaya với ý nghĩa “lý do”, như:
“Yaṃ yad’eva paccayaṃ paṭicca: Do liên quan đến duyên nào” [5] .
- “Imassuppādā idaṃ uppajjati:Do cái này sinh khởi, cái đây sinh khởi” [6] .
-“…Yañca, bhikkhave, ceteti yañca pakappeti yañca anuseti, ārammaṇametaṃ hoti viññānassa ṭhitiyā”:
“… Này các Tỳkhưu, cái chúng ta tư niệm, tư lường và thầm ý (anuseti), cái ấy trở thành cảnh (ārammaṇa) cho thức an trú…” [7]
- Paccaya với ý nghĩa “nhu cầu cần thiết” hay “trợ giúp cần thiết.”
Là bốn món vật dụng cần thiết trong đời sống hằng ngày của vị Tỳ khưu: 

1. y phục (cīvara), 
   
2. thực phẩm (piṇḍapāta), 
   
3. chỗ ngụ (senāsana), 
   
4. thuốc trị bịnh (gilānappaccaya-bhesajja).
   

Bốn món này được gọi là “catuttha paccaya” (bốn món cần thiết hay tứ vật dụng).
“Cīvare piṇḍpāte ca, paccaye sayanāsane.
Etesu taṇhaṃ mākāsi; mā lokaṃ punarāgami.”
“Y áo, đồ khất thực; với chỗ ngụ cần thiết.
Chớ có tham ái chúng, chớ trở lui đời này.” [8] .
- Paccaya với ý nghĩa “nền tảng”. Như nói:
“Hetu ca so paccayo cāti hetupaccayo: Nhân là nền tảng, nên gọi là nhân duyên”.
Cách dịch khác là: “Có liên quan đến nhân, gọi là nhân duyên”. [9]
- Paccaya với ý nghĩa “ủng hộ, trợ giúp”. Như nói:
“Upakārakalakkhaṇo paccayo: Trạng thái của duyên là “trợ giúp”.
“Yo hi dhammo yassa dhammassa ṭhitiyā vā upattiyā vā upakārako hoti, so tassa paccayoti vuccati:
Pháp nào giúp đở pháp khác sinh khởi hay trụ vững, pháp ấy gọi là paccaya (duyên).” (sđd - 595).
Pāli có giải thích:
- Paṭicca phalaṃ ayati etasmāti = paccayo:
Thành tựu nhờ pháp này, nên pháp này gọi là duyên. [10]
- Paṭicca phalaṃ eti gacchāti pavattati etasmāti = paccayo.
Ủng hộ, trợ giúp được vũng mạnh, gọi là duyên (sđd).
Duyên (paccaya) có hai loại:
- “Từ cái này, cái kia có”.
Như “do có vô minh, hành sinh lên. Do có hành, thức sinh; do có thức nên danh sắc sinh …. Đó là duyên khởi (paṭiccasamupāda).
- “Hổ trợ cho các pháp sinh lên được vững mạnh”. Gọi là duyên hệ (paṭṭhānapaccaya).”
Ví như người mẹ sinh ra hài nhi, hài nhi được bảo mẫu dưỡng nuôi tốt đẹp. Bà mẹ sinh ra hài tử ví như duyên khởi, bảo mẫu ví như duyên hệ.
 Trong phần duyên hệ, paccaya thường được dùng với ý nghĩa “liên quan” hay “trợ giúp”.

2- Các duyên chính.
Có tất cà 24 duyên chính là:
1- Nhân duyên (hetupaccaya).
2- Cảnh duyên (ārammaṇapaccaya).
3- trưởng duyên (adhipatipaccaya).
4- Vô gián duyên (anantarapaccaya).
5- Đẳng vô gián duyên (samanantarapaccaya).
6- Đồng sinh duyên (sahājātapaccaya).
7- Hổ tương duyên (aññamaññapaccaya).
8- Y duyên (nissayapaccaya).
9- Cận y duyên (upanissayapaccaya).
10- Sinh tiền duyên (purejātapaccaya).
11- Sinh hậu duyên (pacchājātapaccaya).
12- Tập hành duyên (āsevanapaccaya) .
13- Nghiệp duyên (kammapaccaya).
14- Quả duyên (vipākapaccaya).
15- Vật thực duyên (āhārapaccayo).
16- Quyền duyên (indriyapaccaya).
17- Thiền duyên (jhānapaccaya).
18- Đạo duyên (maggapaccaya).
19- Tương ưng duyên (sampayuttapaccaya).
20- Bất tương ưng duyên (vipayuttapaccaya).
21- Hiện hữu duyên (atthipaccaya).
22- Vô hữu duyên (atthipaccaya)
23- Ly duyên (vigatapaccayaJ
24- Bất ly duyên (avigatapaccaya).
Các Giáo thọ Sư phân tích các duyên chính thành những duyên phụ.
Do đó, từ 24 duyên chính được phân tích thành 47 duyên (sẽ trình bày sau).

3- Thành phần trong một duyên.
Trong một duyên có 3 thành phần là:
- Năng duyên (paccaya). Là pháp có năng lực trợ giúp pháp khác vững mạnh, cũng được gọi là pháp nhân.
- Sở duyên (paccayuppanna). Là pháp được trợ giúp để “sinh lên”, hay được trợ giúp để “vững mạnh”. Còn gọi là pháp quả.
Pāli có giải thích về sở duyên như sau:
“Paccayato uppannaṃ = paccayuppannaṃ:
“Sinh ra từ duyên, gọi là sở duyên” [11] .
- Phi sở duyên (paccanika). Là pháp “không sinh ra từ năng duyên.
Pāli giải thích có giải thích phi sở duyên như sau:
“Paccayuppannassa paṭiviruddhaṃ anikaṃ = paccanikaṃ:
“Tách lìa sở duyên, gọi là đối lập”.
 Hay : “Paccayuppannena paccati virujjhatīti = paccaniko:
“Ngược với sở duyên là đối lập” (sđd).
Ví như có ba người cùng đi chung, người A giúp đở người B, người C không cần người A giúp.
Người A ví như năng duyên.
Người B ví như sở duyên.
Người C ví như phi sở duyên hay “nghịch duyên”.

4- Giải thích.
Duyên tuy có ba thành phần như vậy, nhưng:
- Có pháp thuần là năng duyên. Như Nípbàn và chế định (sammuti).
Vì không có pháp nào trợ sinh hay ủng hộ cho Nípbàn và chế định, ngược lại chính Nípbàn và chế định trợ cho tâm và tâm sở sinh lên, bằng cách “làm thành cảnh” [12] .
Nípbàn không sinh lên do nhân nào cả, Nípbàn là pháp vô nhân theo hai ý nghĩa:
- Không có nhân tương ưng.
- Không sinh lên do nương nhờ vào nhân nào.
Có câu hỏi rằng: “Chẳng phải Nípbàn do Bát chánh đạo sinh ra sao?”.
Đáp: Không phải, tuy Bát chánh đạo là con đường dẫn đến chứng đắc Nípbàn, nhưng Bát chánh đạo không sinh ra Nípbàn.
Có ví dụ như sau: Người đang ở trong rừng đầy hiểm nạn, chỉ có con đường độc nhất thoát ra khỏi rừng, đến nơi an toàn.
Người này muốn thoát ra khỏi rừng, chỉ có cách “đi theo con đường độc nhất này”, cuối con đường là “vùng an toàn”.
Không thể nói “vùng an toàn” sinh lên từ con đường “độc nhất”.
Khu rừng ví như “vòng luân hồi”, con đường độc nhất ví như “bát chánh đạo”, “vùng an toàn” ví như Nípbàn.
 Về chế định.
Pháp chế định cũng có 2 đặc tính như Nípbàn là:
- Không có nhân tương ưng.
- Pháp chế định do nương theo đặc tính pháp mà đặt tên để thông tri ý nghĩa với nhau, bản thân chúng không có pháp thực tính.
Xét về khía cạnh nào đó, “chế định” dường như có nhân sinh. Vì “chế định” là do “nương theo sự kiện mà định danh”.
Như Ngài Sukha, sở dĩ Ngài có tên là Sukha vì khi người mẹ mang thai Ngài, cả gia tộc đều có được “sự an lạc”, do nương sự kiện này mà “định danh là Sukha” …
Hay như xứ Bārānasī, do vùng đất này là sự bồi đấp của 2 con sông Bāvā và Ṇasī , nên có tên là Bārāṇasī.
Tuy nhiên, tất cả đều nương từ danh sắc mà “định đặt” để thông tri với nhau.
Không phải là “nhân sinh pháp thực tính”, người ta có thể thay đổi “tên gọi” bất kỳ lúc nào. Trái lại, nhân sinh danh - sắc thì không hề thay đổi, vì đó là “nhân sinh pháp thực tính”.
Do đó, nói rằng “chế định không do nhân sinh lên”, chế định chỉ là “cách đặt tên thông thường”.
Nípbàn và chế định là năng duyên thuần túy” vì có khả năng trợ giúp các pháp khác sinh lên, như Nípbàn làm cảnh trợ cho tâm Siêu thế sinh lên; Chế định bị tâm biết hay là “cảnh thiền” giúp các tâm thiền sinh lên.
- Có pháp vừa là năng duyên vừa là sở duyên. Tức là trong trường hợp này nó là năng duyên, trong trường hợp khác nó là sở duyên.
Như 6 nhân trong nhân duyên (trừ nhân Si trong tâm Si). Có lúc nhân Vô tham là năng duyên, có lúc nó là sở duyên.
- Có pháp thuần là phi sở duyên. Như Níp bàn và chế định.
Gọi là phi sở duyên là:
a- Là pháp không sinh lên từ bất cứ duyên nào, như Nípbàn và chế định (sammuti) luôn luôn là pháp này. Và Nípbàn + Chế định là phi sở duyên thuần túy.
b- Chính pháp năng duyên là phi sở duyên.
Như trường hợp nhân Si trong tâm Si của nhân duyên, vì trong tâm Si chỉ có một nhân, nhân Si trợ sinh cho pháp khác nhưng nó không có nhân khác trợ sinh.
Do đó nhân Si trong tâm Si vừa là năng duyên vừa là phi sở duyên nhất định trong tâm Si.
Nhưng nhân Si sẽ là sở duyên trong tâm Tham hoặc tâm Sân.
Nói gọn: Trong một duyên, pháp năng duyên chính là phi sở duyên, ngoài ra còn có những pháp phi sở duyên khác khi chúng không là năng duyên cũng không là sở duyên.

Dứt phần khái lược.

-ooOoo-